Συνεπιμέλεια χωρίς σύνορα – Το παράδειγμα του Κεντάκι και η ελληνική πρόκληση

Ήταν το 2017 όταν σε ολόκληρη τoν Κεντάκι άρχισαν να οργανώνονται διαζευγμένοι πατέρες, απέναντι σε έναν κοινό εχθρό: το δικαστικό σύστημα επιμέλειας που –όπως υποστήριζαν– ευνοούσε σχεδόν πάντα τις μητέρες.

Οι πατέρες περιέγραφαν τον εαυτό τους ως “μπαμπάδες του κάθε δεύτερου Σαββατοκύριακου”· αναγκασμένοι να χωρέσουν δύο μέρες παιχνιδιού και χαράς σε αυτό που οι μητέρες είχαν δύο ολόκληρες εβδομάδες να χτίσουν.

«Καταντάς σαν “Θείος-Μπαμπάς” και όχι πραγματικός γονιός», λέει ο 53χρονος Ρομπ Χόλντσγουορθ. Το 2014 εγκατέλειψε τη ζωή και την καριέρα του στο Ντέιτον του Οχάιο για να μετακομίσει στην πόλη Μπόουλινγκ Γκριν, όπου η πρώην σύζυγός του είχε πάρει τους δύο γιους τους. Δούλευε νυχτερινές βάρδιες σε εργοστάσιο σαπουνιών, μόνο και μόνο για να βλέπει τα παιδιά λίγες φορές τον μήνα.

Στο σπίτι του, λίγα τετράγωνα από το σχολείο των γιων του, περιδιάβαινε άδειες κρεβατοκάμαρες με διακόσμηση από Legend of Zelda και κοιτούσε το παιδικό ζωγραφιστό πόστερ που έγραφε «Μπαμπά, είσαι ο ήρωάς μας». Μέσα στη μοναξιά, πήρε μια απόφαση: να αγωνιστεί για έναν νόμο που θα έδινε στους πατέρες περισσότερα δικαιώματα μετά το διαζύγιο.

Η γέννηση ενός κινήματος

Το κίνημα των “δικαιωμάτων των πατέρων” είχε αρχίσει να κερδίζει έδαφος σε ολόκληρες ΗΠΑ. Οι υποστηρικτές υποστήριζαν ότι η ισότιμη κατανομή χρόνου και ευθυνών μειώνει το αίσθημα εγκατάλειψης των παιδιών, ενισχύει την ισότητα των φύλων και περιορίζει τις συγκρούσεις.

Το 2018, το Κεντάκι έγινε η πρώτη πολιτεία που ψήφισε νόμο που ορίζει την από κοινού επιμέλεια ως προεπιλογή στα διαζύγια. Τέσσερις ακόμα πολιτείες ακολούθησαν και περίπου είκοσι βρίσκονται σε διαδικασία να θεσπίσουν παρόμοιους νόμους.

Μάλιστα, μετά την ψήφιση του νόμου, το ποσοστό διαζυγίων στην Κεντάκι έπεσε κατά 25% μεταξύ 2016 και 2023 – μεγαλύτερη μείωση από τον εθνικό μέσο όρο (18%). Οι υποστηρικτές το θεωρούν «απρόσμενο μπόνους», λέγοντας πως πολλά ζευγάρια προτιμούν να δουλέψουν τη σχέση τους αντί να χωρίσουν, αφού ξέρουν πως η καθημερινή επαφή με τον/την πρώην είναι δεδομένη.

Οι σκιές του Νόμου

Όμως, οι επικριτές προειδοποιούν: τα στατιστικά κρύβουν μια πιο σκοτεινή πραγματικότητα. Ορισμένες γυναίκες παραμένουν εγκλωβισμένες σε κακοποιητικές σχέσεις, φοβούμενες ότι αν φύγουν, θα αναγκαστούν να αφήσουν τα παιδιά τους μόνες με τον βίαιο πατέρα.

Κοινωνικοί λειτουργοί και οργανώσεις κατά της ενδοοικογενειακής βίας τονίζουν πως η «αυτόματη» ισότητα δημιουργεί εμπόδια για να ληφθούν υπόψη οι ιδιαίτερες περιστάσεις κάθε οικογένειας. Μητέρες κατέθεσαν ιστορίες όπου τα παιδιά επέστρεφαν με μώλωπες, τραυματισμούς ή φοβισμένα από τη συμπεριφορά του πατέρα.

Το δίλημμα

Οι υποστηρικτές απαντούν ότι ο νόμος προβλέπει εξαιρέσεις σε περιπτώσεις όπου υπάρχει δικαστική εντολή για βία. Οι αντίπαλοι αντιτείνουν ότι πολλές γυναίκες δεν τολμούν να ζητήσουν επίσημη προστασία, είτε από φόβο είτε επειδή δεν πιστεύουν ότι θα δικαιωθούν.

Το ζήτημα, τελικά, αγγίζει χιλιάδες οικογένειες: άλλοι γονείς βλέπουν τον νόμο ως λύτρωση και μια δεύτερη ευκαιρία να παίξουν ουσιαστικό ρόλο στη ζωή των παιδιών τους· άλλοι τον θεωρούν επικίνδυνο πείραμα που αφήνει ανυπεράσπιστους τους πιο αδύναμους.

Η Κεντάκι, πάντως, παραμένει σημείο αναφοράς για την υπόλοιπη Αμερική. Ένα εργαστήριο οικογενειακής πολιτικής, όπου η μάχη για την ισότητα των γονιών συγκρούεται με την αγωνία για την ασφάλεια των παιδιών.

Το ελληνικό παράδοξο στην επιμέλεια

Στην Ελλάδα, η συζήτηση για την ισότιμη επιμέλεια άναψε ξανά το 2021 με τον νόμο Τσιάρα, που εισήγαγε την «υποχρεωτική συνεπιμέλεια» και την κατοχύρωση του δικαιώματος του παιδιού να μεγαλώνει με αμφότερους τους γονείς. Όπως και στην Κεντάκι, οι υποστηρικτές μίλησαν για δικαιοσύνη προς τους πατέρες και καλύτερη ψυχολογική ισορροπία για τα παιδιά. Ωστόσο, οι επικριτές του νόμου προειδοποίησαν για «τυφλή εφαρμογή» σε περιπτώσεις όπου υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ενδοοικογενειακής βίας ή τοξικών σχέσεων. Δικηγόροι και οργανώσεις κατέγραψαν αυξημένες καταγγελίες μητέρων που ένιωθαν εγκλωβισμένες, καθώς έπρεπε να παραδώσουν τα παιδιά τους σε πρώην συντρόφους με ιστορικό βίαιης ή ελεγκτικής συμπεριφοράς. Παράλληλα, πολλοί πατέρες δηλώνουν ότι για πρώτη φορά το κράτος τούς αντιμετωπίζει ισότιμα, καταγγέλλοντας πως στο παρελθόν «η Δικαιοσύνη έβλεπε τον πατέρα σαν πορτοφόλι και όχι σαν γονιό». Το δίλημμα παραμένει: πώς θα εξισορροπηθεί το δικαίωμα του παιδιού να μεγαλώνει με δύο γονείς με την ανάγκη προστασίας του από ένα επικίνδυνο περιβάλλον;

Ελλάδα – Στενός ο δρόμος προς τη συνεπιμέλεια

• Σύμφωνα με έκθεση του 2020 (οργανισμός Shared Parenting), σε περίπου 98% των υποθέσεων επιμέλειας στην Ελλάδα το παιδί μένει με τη μητέρα (National Parents Organization, Βικιπαίδεια).
  
• Παρά τη μεταρρύθμιση του νόμου 4800/2021 που εισήγαγε την υποχρεωτική συνεπιμέλεια ως δυνατότητα, τα πρακτικά ποσοστά κοινής επιμέλειας παραμένουν ιδιαίτερα χαμηλά, όπως επιβεβαιώνει και πρόσφατη έρευνα που τοποθετεί τη χώρα στον πάτο των ευρωπαϊκών καταγραφών (Αποθετήριο ΔΠΘ, SpringerLink).
  

Ευρώπη – πού βρισκόμαστε vs άλλα κράτη

• Σύμφωνα με ευρωπαϊκή έρευνα (EU-SILC 2021), 1 στα 8 παιδιά σε χωρισμένες οικογένειες έχει ίσο χρόνο με κάθε γονέα (≈12.5%), ενώ ένα επιπλέον 8.2% μοιράζεται τουλάχιστον 1/3 του χρόνου με κάθε γονέα — συνολικά περίπου 20.7% αναφέρεται σε κάποια μορφή συνεπιμέλειας (Demographic Research).
  
• Η διαφορά είναι πολύ μεγάλη: χώρες όπως οι σκανδιναβικές, το Βέλγιο, η Γαλλία, η Σλοβενία και η Ισπανία έχουν πολύ υψηλότερα ποσοστά πρακτικής συνεπιμέλειας (Demographic Research).
  
  • Παράδειγμα: στη Σουηδία, το ποσοστό αυτό έφτασε στο 28% το 2016–17 (Βικιπαίδεια).
    

Συνοπτικός Πίνακας

Γιατί έχει σημασία – τι καταλαβαίνουμε

• Παρά την καθιέρωση της συνεπιμέλειας από τον νόμο του 2021, η Ελλάδα παραμένει ουραγός, καθώς η δικαστική πρακτική δεν ανεβάζει τα πραγματικά ποσοστά κοινής ανατροφής.
  
• Αντίθετα, πολλές ευρωπαϊκές χώρες εφαρμόζουν ενεργά μοντέλα όπου ο πατέρας συμμετέχει ισότιμα στη ζωή και ανατροφή του παιδιού — αποτελέσματα που αποτυπώνονται και στα ποσοστά.
  
• Η διαφοροποίηση αυτή καταδεικνύει ότι το πρόβλημα δεν είναι μόνο νομικό, αλλά και πολιτισμικό / πρακτικό, οπότε η Ελλάδα έχει δρόμο ακόμα μετά την ψήφιση του νόμου.
  

Η φωνή των πατέρων

Ο Δημήτρης, 45 ετών, Θεσσαλονίκη
Πατέρας δύο κοριτσιών, για χρόνια έβλεπε τα παιδιά του μόνο κάθε δεύτερο Σαββατοκύριακο. Μετά το 2021 προσέφυγε στο δικαστήριο ζητώντας ισότιμη επιμέλεια. Το δικαστήριο τον δικαίωσε, αναγνωρίζοντας ότι ο πατέρας είναι εξίσου απαραίτητος στη διαπαιδαγώγηση. «Για πρώτη φορά ένιωσα ότι είμαι πραγματικός γονιός και όχι απλός επισκέπτης. Συμμετέχω στη μελέτη τους, στις εκδρομές, στο καθημερινό τους πρόγραμμα. Αυτό έφερε άλλη ισορροπία μέσα στην οικογένεια».

Ο Αντώνης, 51 ετών, Κρήτη
Επιχειρηματίας που μετά τον χωρισμό του κινδύνευε να χάσει την καθημερινή επαφή με τα παιδιά του, επειδή η πρώην σύζυγος επικαλέστηκε το επαγγελματικό του πρόγραμμα. Παρουσίασε στο δικαστήριο αποδείξεις ότι αφιερώνει χρόνο στα παιδιά, και με βάση τον νέο νόμο κέρδισε συνεπιμέλεια. «Χωρίς αυτή τη νομική αλλαγή, θα με είχαν αποκλείσει από τη ζωή τους. Τώρα όμως είμαι παρών σε κάθε σημαντική στιγμή τους».

Ο Νίκος, 38 ετών, Αθήνα
Χώρισε πριν γεννηθεί η κόρη του. Αρχικά είχε μόνο δικαίωμα επίσκεψης. Μετά την εφαρμογή της συνεπιμέλειας, κατάφερε να αποκτήσει ισότιμο χρόνο. «Αν δεν έβλεπα το παιδί μου από τόσο μικρό, θα γινόμασταν ξένοι. Τώρα μεγαλώνουμε μαζί, μοιραζόμαστε στιγμές και δεν αισθάνομαι απών από την παιδική της ηλικία».

Ο Γιώργος, 42 ετών, Λάρισα
Δάσκαλος με δύο παιδιά στο δημοτικό. Το διαζύγιο βγήκε συναινετικά, αλλά η μητέρα αρχικά ζητούσε αποκλειστική επιμέλεια. Ο Γιώργος επικαλέστηκε τον νέο νόμο και κατάφερε να διατηρήσει ίσο χρόνο. «Τα παιδιά δεν χρειάζονται μόνο αγάπη, χρειάζονται και δύο παραδείγματα – έναν πατέρα και μια μητέρα. Όταν μοιραζόμαστε την ευθύνη, τα παιδιά βγαίνουν κερδισμένα».

Το αφήγημα των πατέρων

Οι ιστορίες αυτές αναδεικνύουν γιατί οι πατέρες είδαν τη μεταρρύθμιση ως αποκατάσταση μιας αδικίας δεκαετιών. Όπως λένε, το παλιό μοντέλο τους μετέτρεπε σε «μπαμπάδες του Σαββατοκύριακου», στερώντας από τα παιδιά την καθημερινή παρουσία και καθιστώντας τους ίδιους θεατές της ανατροφής τους.

Η νέα ρύθμιση, παρά τις ενστάσεις οργανώσεων, άλλαξε το τοπίο:

• Ενίσχυσε τον ρόλο του πατέρα στην ανατροφή.
  
• Μείωσε τις αντιπαραθέσεις μεταξύ των πρώην συντρόφων, καθώς οι κανόνες είναι πιο ξεκάθαροι.
  
• Έδωσε στα παιδιά δύο γονείς ενεργούς, όχι έναν γονέα και έναν «επισκέπτη».