Του Κώστα Ράπτη
Η αδυναμία συγκρότησης κυβερνητικής πλειοψηφίας στη Γαλλία μετά τις πρόωρες βουλευτικές εκλογές αποτελεί απλώς το σύμπτωμα. Στην πραγματικότητα, αυτό που έχει καταρρεύσει στη χώρα του Εμανουέλ Μακρόν είναι οι συλλογικές αναφορές του λαϊκού σώματος που θα χάριζαν και στο πολιτικό σύστημα μια συνοχή.
Αυτό υποστηρίζει σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Le Figaro, ο ανθρωπολόγος, δημογράφος και ιστορικός Εμανουέλ Τοντ (Emmanuel Todd), διάσημος ήδη από το 1976, οπότε προέβλεψε, βάσει της διαστασταύρωσης ποσοτικών στοιχείων, την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Στις μέρες μας, ο Γάλλος διανοητής προχωρά σε αντίστοιχες δυσοίωνες προβλέψεις για τη Δύση και την αμερικανική αυτοκρατορία, ενώ δεν κρύβει την απαρέσκειά του για τον πρόεδρο της χώρας του.
Κατά τον Τοντ, γινόμαστε μάρτυρες ενός φαινομένου που μοιάζει κοινό για τα τρία μεγάλα έθνη που ίδρυσαν τη φιλελεύθερη δημοκρατία: τη Μεγάλη Βρετανία, τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Γαλλία. Η Γαλλία βιώνει τη δική της “στιγμή Τραμπ” ή “στιγμή Brexit”, που δεν συνιστά απλώς την άνοδο του “λαϊκισμού”, αλλά την αρχή του τέλους της κλασικής φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Κατάρρευση της δημοκρατικής συναίνεσης
Το θεμελιώδες φαινόμενο είναι η κατάρρευση της δημοκρατικής συναίνεσης που είχε δημιουργηθεί από τον καθολικό εγγραμματισμό, λόγω της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Η ανάπτυξη της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (από την οποία αποφοιτεί το 30% έως 40% κάθε γενιάς) παρήγαγε στην κοινωνική κορυφή ένα στρώμα ικανό να ζει σε έναν ολότελα δικό του κόσμο, με ένα αίσθημα ανωτερότητας, που του επιτρέπει να θεωρεί ότι τα ιδεολογικά του όνειρα ήταν τα μόνα λογικά: Ευρώπη, ελεύθερο εμπόριο, κοινωνικός προοδευτισμός, μετανάστευση.
Βαθύτερα, η μαζική τριτοβάθμια εκπαίδευση έχει καταστρέψει την αρχική θρησκευτική μήτρα των σύγχρονων κοινωνιών. Όλες οι δημοκρατίες ήταν δομημένες (χωρίς να έχουν ιδιαίτερη επίγνωση του γεγονότος) από θρησκευτικές αξίες και αντιθέσεις φερμένες από το βαθύ παρελθόν (προτεσταντισμός, καθολικισμός, μαχητικός αθεϊσμός) που ενσωμάτωναν τα άτομα και έδιναν μορφή στην πολιτική ζωή.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Λαϊκό Μέτωπο του 1936 στη Γαλλία. Ο εκλογικός χάρτης του Λαϊκού Μετώπου του 1936 είναι βασικά αυτός της “αποχριστιανισμένης Γαλλίας”, παρά και την ταξική προτίμηση των εργατών προς την αριστερή ψήφο. Όλα αυτά ανήκουν στο παρελθόν. Είναι το μορφωτικό επίπεδο που, για όλους τους ερευνητές της κοινής γνώμης, αποτελεί σήμερα τον κύριο καθοριστικό παράγοντα της ψήφου. Η στιγμή Τραμπ-Brexit-Λεπέν επέρχεται όταν η δυσαρέσκεια των λιγότερο μορφωμένων κατευθύνεται προς την κορυφή της κοινωνίας, τις περισσότερες φορές επειδή η οικονομική αποτυχία του νεοφιλελεύθερου σχεδίου αρχίζει να οδηγεί σε υποχώρηση του βιοτικού επιπέδου των μεσαίων τάξεων.
Επιπλέον, μία από τις ιδιαιτερότητες της γαλλικής περίπτωσης είναι η παρουσία, στην κορυφή του κράτους, ενός παραβατικού προέδρου, που κουβαλά μια περίεργη δυσαρέσκεια “από τα πάνω” εναντίον του λαού. Ο ψυχικός του “σεπαρατισμός” ήταν, αρχικά, μόνο μια συμπύκνωση του κοινωνικού σεπαρατισμού των ανθρώπων στην κορυφή. Και επιπλέον, η ανάδυση σε κοινή θέα του κάπως ιδιαίτερου χαρακτήρα του ψυχισμού του, με την διάλυση της Εθνοσυνέλευσης, έρχεται σε μια εποχή που όλες οι δυτικές ηγεσίες χάνουν τον έλεγχο.
Ο Μπάιντεν, προσκολλημένος στην υποψηφιότητά του, εμφανίζει γεροντική κατάπτωση. Προηγουμένως, το πείραμα της Λιζ Τρας οδήγησε τις βρετανικές χρηματοπιστωτικές αγορές σε φρενίτιδα. Και κυρίως, πέρα από τους παράξενους προέδρους και αρχηγούς κυβερνήσεων, δεν υπάρχει πια κανένα σχέδιο: η παγκοσμιοποίηση οπισθοδρομεί, η Ευρώπη δεν αποτελεί πια όνειρο, ακόμη και για την κορυφή της κοινωνίας, το ΝΑΤΟ χάνει τον πόλεμο του ενάντια σε μια Ρωσία, της οποίας το ΑΕΠ αντιπροσωπεύει 3,3% του ΑΕΠ της Δύσης.
Οι οικονομίες μας φαίνονται εν μέρει πλασματικές, στα πρόθυρα να καταρρεύσουν όπως η πραγματικότητα σε ένα μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του Philip K. Dick.
Τρία στάδια κρίσης
Ο Τοντ διακρίνει τρία στάδια στη δυτική κοινωνικοπολιτική κρίση: το σημείο εκκίνησης, ήτοι τη φιλελεύθερη δημοκρατία, τη μετατροπή της σε φιλελεύθερη ολιγαρχία (με την άνοδο του λαϊκού συντηρητισμού) και την κατάρρευση των πεποιθήσεων στην ίδια την ολιγαρχία, που οδηγεί σε μια “μηδενοκρατία”, έναν στρωματοποιημένο αλλά δίχως πιλότο κόσμο.
Η ψήφος του 28,5% για το Νέο Λαϊκό Μέτωπο μας αποκαλύπτει μια Γαλλία στην οποία αναμφισβήτητα το 70% των ψηφοφόρων είναι δεξιοί. Πέρα από τα κόμματα, η αρχή της ανισότητας κυριαρχεί πλέον στην κοινωνία.
Στο βιβλίο του “Οι Ταξικοί Αγώνες στη Γαλλία τον 21ο αιώνα”, ο Τοντ είχε περιγράψει έναν “καταρράκτη περιφρόνησης” από τα πάνω προς τα κάτω: κάτοχοι ανώτερης μόρφωσης που περιφρονούν τους αμόρφωτους, απαίδευτοι χριστιανικής καταγωγής που περιφρονούν τους Γάλλους μουσουλμανικής καταγωγής και, για να ολοκληρωθεί ο κύκλος, έχουμε και την εμφάνιση στα προάστια ενός νέου είδος αντισημιτισμού. Ωστόσο, την ίδια στιγμή εκδηλώνεται μια έκρηξη δεξιού φιλοσημιτισμού που, ο Τοντ προσωπικά, καθότι εβραϊκής καταγωγής, αντιμετωπίζει με φόβο, διότι αποκαλύπτει μια κοινωνία που εξακολουθεί να είναι εμμονική με τους Εβραίους.
Στους κόλπους του Εθνικού Συναγερμού, πάλι, εμφανίζεται μια νέας εσωτερική ένταση στο φαινόμενο του Εθνικού Ράλι: το κόμμα επιβάλλεται όλο και περισσότερο στο σύνολο της δεξιάς με τη στρατηγική της “Σιοττοποίησης” (από το όνομα του ηγέτη των Ρεπουμπλικανών Σιοττί). Πρόκειται ασφαλώς για μια προσπάθεια περαιτέρω διείσδυσης στα μεσαία στρώματα, εξ ορισμού εχθρική προς τα λαϊκά στρώματα, όχι πολύ κοινωνική σε ιδιοσυγκρασία.
Πιθανώς μια ριζοσπαστικοποίηση του αντιμεταναστευτικού λόγου θα επιχειρήσει να συγκαλύψει αυτήν την αντίφαση ανάμεσα στην αρχική εκλογική βάση του Εθνικού Συναγερμού και τον νέο του προσανατολισμό. Γεγονός παραμένει ότι αυτή η “προδοσία” της βάσης από την ηγεσία αντανακλά την επιτάχυνση της πολιτικής κρίσης.
Πέρα από τις έντονες ταξικές αντιθέσεις στη Γαλλία, και παρά την πτώση του βιοτικού επιπέδου, οι εξεγερμένοι Γάλλοι είναι ένας λαός καταναλωτών που ζουν σε μεγάλο βαθμό από την παραγωγή χωρών με πολύ χαμηλούς μισθούς – Ανατολική Ευρώπη, Κίνα, Μπαγκλαντές. Αυτός είναι ο λόγος που μιλάμε τόσος λόγος γίνεται για την αγοραστική δύναμη και τόσο λίγος για την παραγωγή.
Στις ευρωεκλογές το 29% των συνταξιούχων ψήφισε Εθνικό Συναγερμό. Δύσκολα πλέον μπορούμε αυτό το κόμμα να το αναγάγουμε σε κοινωνική τάξη και ηλικιακή κατηγορία.
Πρόκειται κυρίως για γέρους φτωχούς. Η ηλικιακή ομάδα διαπερνάται από τις διαχωριστικές γραμμές της τάξης. Αυτή είναι αναμφισβήτητα η πιο θεαματική εκδήλωση της αυξανόμενης οικονομικής δυσπραγίας. Τα γηρατειά δεν είναι, γενικά, η ηλικία της περιπέτειας. Και όμως, όλο και περισσότεροι συνταξιούχοι προτιμούν το “ρίσκο” της Λεπέν από της μακρονιστική οικονομική ανικανότητα.
Η οικονομική κατάσταση της Γαλλίας είναι δυνητικά δραματική, με την παραγωγικότητα της εργασίας να παραμένει στάσιμη όσο πουθενά στην Ευρώπη.
Όπως δείχνει και το βρετανικό ή το αμερικανικό παράδειγμα, το σοκ του Brexit ή του Τραμπ δεν οδήγησε σε κάποια ανασύσταση της εθνικής ενότητας. Τα εσωτερικά μίση στην πραγματικότητα έχουν επιδεινωθεί: ταξικά, εθνοτικά, θρησκευτικά. Το ερώτημα είναι αν θα συμβεί το ίδιο στη Γαλλία.
Καμία οικονομική σωτηρία, υποστηρίζει ο Τοντ, δεν θα είναι δυνατή χωρίς επανένωση του έθνους. Ο κίνδυνος είναι τα εμπλεκόμενα μέρη, ανίκανα να σκεφτούν την οικονομική έκτακτη ανάγκη με ρεαλιστικό τρόπο, να αναζητήσουν μια αιτιολόγηση της ύπαρξής τους σε μια αύξηση των συγκρούσεων. Η ιδέα ενός “ρεπουμπλικανικού φραγμού” στον Εθνικό Συναγερμό είναι ριζικά ανεπαρκής: δεν είναι σδυνατός ένας φραγμός των λεγόμενων καλά μορφωμένων ανθρώπων ενάντια στους λαϊκά στρώματα της Γαλλίας.