Εξερευνώντας τις ρίζες της… βλακείας: Τι κρύβεται πίσω από τις ανόητες απόψεις

Όλοι έχουμε λειτουργήσει κάποιες φορές ανόητα ή έχουμε πει ανοησίες. Ωστόσο υπάρχουν ορισμένα άτομα που χαρακτηρίζονται από αυτή την τάση, με απόλυτη έλλειψη ενδοσκόπησης και προσκόλληση στις απόψεις τους, ανεξάρτητα από το πόσο παράλογες μπορεί να είναι αυτές.

Πρόκειται για ανθρώπους που επιδεικνύουν μια ακλόνητη αυτοπεποίθηση και συχνά αγνοούν τις ανεπάρκειές τους σε μια σειρά από ζητήματα. Δημιουργούν επίσης αναδρομικά δικαιολογίες για να επικυρώσουν τις πεποιθήσεις τους και να τις διατηρήσουν.

Ακόμη κι όταν τους παρουσιάζονται οι ευκαιρίες για προσωπική ανάπτυξη, εμφανίζονται ανίκανοι να απελευθερωθούν από τις παγιωμένες συνήθειές τους. Η δε επαφή με τέτοια άτομα μπορεί να είναι τόσο περίπλοκη όσο και απελπιστική. Όπως είχε πει ο Αμερικανός συγγραφέας Μαρκ Τουέιν: Ποτέ μην μαλώνεις με έναν ηλίθιο, θα σε ρίξει στο επίπεδό του και εκεί είναι ανίκητος λόγω εμπειρίας.

«Το να επιχειρηματολογείς ενάντια στη βλακεία φαίνεται απλώς να την ενισχύει. Αυτά τα άτομα ευδοκιμούν στην εξουσία και τον έλεγχο, υπερασπίζονται τη θέση τους και αρνούνται την ανοησία τους, ανεξάρτητα από τα αντεπιχειρήματα», σημειώνει σε άρθρο του στο The Conversation ο Manfred Kets de Vries, Διακεκριμένος Κλινικός Καθηγητής Ανάπτυξης Ηγεσίας και Οργανωτικής Αλλαγής στο «INSEAD».

Οι «ρίζες της βλακείας»

Μιλώντας για τις «ρίζες της βλακείας», ο καθηγητής αναφέρει πως από ψυχολογική άποψη, η βλακεία θεωρείται συχνά αποτέλεσμα γνωστικών προκαταλήψεων ή εσφαλμένων κρίσεων.

Γιατί όμως κάποιοι άνθρωποι επιμένουν τόσο πολύ σε προκαταλήψεις και εσφαλμένες κρίσεις; «Πολλοί εξέχοντες ψυχολόγοι αποδίδουν παράλογες πεποιθήσεις και ανόητες ενέργειες στους γνωστικούς μας περιορισμούς. Η έρευνα για την ανθρώπινη γνώση και τη λήψη αποφάσεων αποκαλύπτει ότι οι άνθρωποι δεν είναι καθαρά λογικά όντα. Εναλλάσσονται μεταξύ γρήγορης, διαισθητικής σκέψης και αργής, ορθολογικής σκέψης, ανάλογα με την κατάσταση», αναφέρει και συνεχίζει:

«Οι νευροεπιστήμονες έχουν επίσης σταθμίσει τους λόγους, σημειώνοντας ότι οι μετωπιαίοι λοβοί του εγκεφάλου, υπεύθυνοι για την ορθολογική σκέψη, μπορούν να παρακαμφθούν από την αμυγδαλή, ένα πιο πρωτόγονο σύστημα για την επεξεργασία απειλών. Σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης που απαιτούν γρήγορες αποφάσεις, η πιο αργή, σκόπιμη επεξεργασία πληροφοριών συχνά παραμερίζεται».

Επίσης, πολλοί άνθρωποι είναι επιρρεπείς σε αυτό που αποκαλείται «προκατάληψη επιβεβαιώσης». Πρόκειται για την τάση ενός ατόμου να αναζητήσει, να ερμηνεύσει, να ευνοήσει και να ανακαλέσει πληροφορίες με τρόπο που να επιβεβαιώνει τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις ή υποθέσεις του. Είναι ένας τύπος γνωστικής προκατάληψης και ένα συστηματικό σφάλμα του επαγωγικού συλλογισμού.

Άλλοι πάλι παρουσιάζουν «αγκύρωση», δηλαδή επηρεάζονται υπερβολικά από την πρώτη πληροφορία που λαμβάνουν, ακόμη κι αν αυτή αποδειχθεί τελικά λανθασμένη ή αυθαίρετη.

«Η επίδραση της υπερβολικής αυτοπεποίθησης είναι ένας άλλος πιθανός παράγοντας που κάνει τους ανθρώπους να υπερεκτιμούν τις ικανότητες και τις γνώσεις τους και την ακρίβεια των πεποιθήσεών τους», – ο Manfred Kets de Vries.

«Υπάρχει επίσης το φαινόμενο της ομαδικής σκέψης (γνωστό και ως φαινόμενο της αγέλης), όπου το άτομο δίνει προτεραιότητα στη συναίνεση και τη συμμόρφωση με ένα κοινωνικό σύνολο έναντι της κριτικής αξιολόγησης. Οι εσφαλμένες αποφάσεις θα μπορούσαν επίσης να είναι αποτέλεσμα θεμελιώδους σφάλματος απόδοσης. Επίσης, η ευρετική της διαθεσιμότητας αναφέρεται στην τάση να βασίζεται το άτομο σε πληροφορίες που έρχονται γρήγορα και εύκολα στο μυαλό του κατά τη λήψη αποφάσεων».

«Αν και αυτές οι γνωστικές προκαταλήψεις δεν υποδηλώνουν εγγενώς βλακεία, όταν δεν αντιμετωπιστούν, μπορεί να εγκυμονούν σημαντικούς κινδύνους», υπογραμμίζει ο καθηγητής.

Πώς να διαχειριστεί κάποιος τη βλακεία

Σχετικά με ποιον τρόπο θα μπορούσε ένα άτομο να απεγκλωβιστεί από τις προκαταλήψεις και τις ανοησίες, ο Manfred Kets de Vries σημειώνει πως αντί να προσπαθεί κάποιος να τους πείσει μέσω του ορθολογικού λόγου, μπορεί να τους ενθαρρύνει να επανεξετάσουν τις προκαταλήψεις τους.

Προωθήστε τη στοχαστική σκέψη: Οι άνθρωποι μπορούν να διδαχθούν πώς να αποκωδικοποιούν σωστά τις πληροφορίες που δέχονται, μπορούν να μάθουν να διακρίνουν εάν οι δικές τους παρατηρήσεις και πεποιθήσεις βασίζονται σε ακριβή στοιχεία.

Υποστηρίξτε την αυτογνωσία: Όταν οι άνθρωποι αποκτούν αυτογνωσία, είναι σε θέση να αναλογιστούν τη συμπεριφορά τους πιο αντικειμενικά.

Κρατήστε τους ανθρώπους προσγειωμένους: Οι εγωκεντρικοί άνθρωποι δεν ενδιαφέρονται για τις απόψεις των άλλων. Πρέπει να αποκτήσουν μια πιο θεμελιωμένη προοπτική για τη ζωή και να καλλιεργήσουν την ικανότητά τους για αυτοαξιολόγηση. Η ενσυναίσθηση είναι ένα άλλο εξαιρετικό φάρμακο για την ανοησία.

Η σάτιρα ως εργαλείο: Η σάτιρα έχει τη δυνατότητα να διεγείρει τον προβληματισμό και την κριτική σκέψη. Κάνει τους ανθρώπους να αμφισβητούν τις υποθέσεις τους χωρίς να επιτίθενται προσωπικά σε άτομα.

Αφήστε τους να μάθουν με τον δύσκολο τρόπο: Αντί να δίνετε οδηγίες στα άτομα να αποφεύγουν συγκεκριμένες ανόητες δραστηριότητες ή απόψεις, μπορεί κανείς να τους ενθαρρύνει να προχωρήσουν σε αυτές. Ενδεχομένως να είναι επικίνδυνο, αλλά η ελπίδα είναι ότι όταν οι πράξεις τους θα τους οδηγήσουν στην αποτυχία και έτσι θα μάθουν από την εμπειρία.

Δώστε το καλό παράδειγμα: Ένας αποτελεσματικός ηγέτης, είτε στην κυβέρνηση, είτε στην επιχείρηση ή σε οποιονδήποτε άλλο τομέα, διακρίνεται από τους ανόητους χάρη σε έναν συνδυασμό ευφυΐας, γνώσης, σοφίας, ενσυναίσθησης και συμπόνιας. Πρόσθετες ιδιότητες είναι η κριτική σκέψη, οι δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων, η ικανότητα χειρισμού σύνθετων ζητημάτων και η ικανότητα συνεργασίας με άλλους. Βάσει αυτών, ένας έξυπνος ηγέτης μπορεί να δώσει παραδείγματα που έρχονται σε αντίθεση με αυτά των ανόητων.

Ηλιθιότητα σε μια εποχή «μετα-αλήθειας»

Καταλήγοντας ο Manfred Kets de Vries αναφέρει: «Στη σημερινή εποχή της “μετά-αλήθειας” βρισκόμαστε να παλεύουμε με έναν καθημερινό καταιγισμό δημόσιου λόγου που θολώνει τη γραμμή μεταξύ γεγονότος και φαντασίας. Μας ξεγελούν τα λάθη και τα ψέματα, και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης φαίνεται να ενισχύουν την βλακεία. Η άνοδός τους έχει κάνει τις ανθρώπινες ανοησίες πιο ορατές από ποτέ. Τείνουμε να υποτιμούμε τον αριθμό των αδαών και την επιρροή που μπορούν να ασκήσουν αυτά τα άτομα σε μεγάλες ομάδες.

Ο δε επικίνδυνος συνδυασμός εξουσίας και βλακείας μπορεί να διαταράξει τη ζωή αμέτρητων ανθρώπων. Δυστυχώς, όσο υπάρχουν ανόητοι υποστηρικτές που αναδεικνύουν τέτοιους ηγέτες, οι άνθρωποι θα παγιδεύονται στη συλλογική ανοησία. Μια σημαντική αντίσταση ενάντια στη συλλογική βλακεία είναι η παρουσία θεσμικών διασφαλίσεων.

Οι πολίτες πρέπει να καλλιεργήσουν μια ισχυρή κουλτούρα, ενισχύοντας μια κοινωνία όπου μπορούν να ασκήσουν επιρροή στην κυβέρνησή τους. Πρέπει να υπάρχουν νόμοι που να αποθαρρύνουν την παραπληροφόρηση και νομικές οδοί για την αντιμετώπιση των fake news, ειδικά όταν προκαλούν προσωπική βλάβη. Η εκπαίδευση μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους να ανακαλύψουν και να αναγνωρίσουν τη δική τους άγνοια, καλλιεργώντας μια πιο στοχαστική και ενημερωμένη κοινωνία που είναι καλύτερα εξοπλισμένη για να αντιμετωπίσει τις παγίδες της βλακείας».