Το θέμα τής διπλωματικής μου εργασίας (που βαθμολογήθηκε από τριμελή επιτροπή παμψηφεί άριστα μετ’ επαίνων) στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο εν έτει 1985 ήταν “Τεχνολογία και Κοινωνία”. Σήμερα, σαράντα χρόνια μετά κι εργαζόμενος σταθερά ως διπλωματούχος μηχανολόγος μηχανικός Ε.Μ.Π. εξακολουθώ να τρέφω τις ίδιες γόνιμες – ελπίζω – και σίγουρα καρποφόρες ανησυχίες.
Ας μοιραστούμε κάποια ερωτήματα σήμερα μαζί: από τα kilobytes πήγαμε στα megabytes, στα terabytes… κι έπεται μακρά, επεκτατική, πληθωριστική συνέχεια που δεν θα μπορεί να μετρηθεί πια με τα ίδια μέτρα και σταθμά. Ζούμε σε ένα σύμπαν άφθονης Υλοενέργειας που μεταστοιχειούται σε μια διονυσιακή έξαρση, έκσταση, βαχκική μανία καθ’ υπερβολήν των πέντε γνωστών (από την Αρχαιότητα) στοιχείων (συμπεριλαμβανομένου τού αιθέρα – quintessence).
Είτε έχουμε την εγωκεντρική αλαζονεία τής γραμμικής αριθμητικής προόδου με συνεπακόλουθη παράπλευρη απώλεια την υπερμεγέθυνση των διαφόρων εγώ έναντι τού εμείς… είτε νομίζουμε ότι το Σύμπαν διαστέλλεται όπως η απληστία μας, θεωρώντας ότι τα εξατομικευμένα σωματίδια εξαπλούνται πολλαπλασιαζόμενα ίνα κατακυριεύσωσιν το Κενό και να κατακτήσουν (μέχρις εξαντλήσεως) το Άπειρο… είτε φοβούμαστε το Μηδέν που το ταυτίζουμε με τον Θάνατο (ισοδύναμο τής ανυπαρξίας εκεί όπου η όποια θρησκευτική πίστη δεν καλύπτει την εγγενή υπαρξιακή αγωνία)… είτε εθελοτυφλούμε φανατιζόμενοι ενδίδοντας σε διάφορα φασιστικά, απολυταρχικά συστήματα σκέψης και συμπεριφοράς… είτε είμαστε μη σκεπτόμενες μονάδες σε ένα αυτοκαταστροφικό σύνολο που πάσχει από Συλλογική Κατάθλιψη… είτε… είτε…
Θα ήμουν τυφλός εάν επιχειρούσα να εγκλείσω τα αλυσιδωτά συνειρμικά ερωτήματα σε ένα στεγανό ασφυκτικό πλαίσιο. Θα ήμουν επίσης άσοφος εάν επιχειρούσα και να απαντήσω με την υψιπάθεια μιας δοκησίσοφης ύβρεως. Επειδή όμως απευθύνομαι σε νοήμονα, συναυτουργά, ενσυναίσθητα, συνειδητά καλοπροαίρετα σκεπτόμενα όντα, ελπίζω οι λίγες αυτές γραμμές των σημειώσεων ετούτων να καταδείξουν το μέγεθος τής Αγνοίας μας μάλλον παρά το επίπεδο των όποιων γνώσεών μας. Ούτως ή άλλως θα έρθουν σε λίγο οι ρομποτικές “έξυπνες” μηχανές κι αργότερα οι κβαντικοί ηλεκτρονικοί υπολογιστές και θα μας εκθρονίσουν από την υποτιθέμενη πρωτοκαθεδρία μας.
Πραγματικά, σκέφτομαι μερικές φορές πως μόνον έναν ανόητος πρωτοβάθμιος πίθηκος θα αυτοθαυμαζόταν ως “κορωνίδα τής Δημιουργίας” και θα φανταζόταν πως όλος ο Κόσμος ο πλατύς (με τα άπειρα υπερσύμπαντα) όλο αυτό το εύτακτον (ή “άτακτον” κατά περίπτωσιν) Χάος θα μπορούσε – έστω και υποθετικά – να περιστρέφεται γύρω από τον ομφαλό τού υπερφίαλου ανθρώπου [με άλφα μικρόν].
Τεχνολογία, Κοινωνία και Τέχνη
Περάσαμε από τους προϊστορικούς παραμυθάδες των σπηλαίων στους ολικούς καλλιτέχνες τού θεάτρου σκιών τής Ανατολής… από τα μυστήρια στην θεοποιημένη Επιστήμη… από την τεχνική στην Τέχνη κι από εκεί στην Τεχνολογία…
Η Λογική ποινικοποίησε κάθε “μαγική – ανορθολογική – σκέψη”. Το δεξί εγκεφαλικό ημισφαίριο έκοψε τις γέφυρες με το αριστερό. Η “σφαιρική” ολιστική αντιμετώπιση τού κόσμου είναι – ακόμη – κατασυκοφαντημένη. Αποτέλεσμα τού επεκτατικού ρασιοναλισμού ήταν οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, οι δίδυμες ατομικές βόμβες στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι κι όλες αυτές οι πολεμικές αγριότητες που λαμβάνουν μέσα μας και γύρω μας σε καθημερινή πλέον βάση.
Αυτή η μεταβατική πολιτισμική φάση είναι εποχή εκπτώσεων. Στο κβαντικό μεταίχμιο ανάμεσα σε δύο διαδοχικές καταστάσεις σχετικά ευσταθούς ισορροπίας η εντροπία τού συστήματος έχει χτυπήσει κόκκινο κι η ανασφάλειά μας είναι πλέον στο ζενίθ.
Τι μπορεί να γίνει; Οι “πνευματικοί άνθρωποι” να ξαναγίνουν και πνευματικοί και Άνθρωποι. Να χρησιμοποιήσουν την Τεχνολογία ως εργαλείο κι όχι ως όπλο. Να διαδώσουν την Πληροφορία όταν Αληθής είναι, βασική προϋπόθεση για την αναζήτηση και την κατάκτηση τής Γνώσης δια της αυτογνωσίας. Τα αδιέξοδα εμπεριέχουν την υπέρβασή τους. Φτάνει να σχηματιστεί εκείνη η αρχική ομάδα που θα λειτουργήσει ως καταλύτης, ως ένζυμο, ως διευκολυντής για το κβαντικό “ποιοτικό άλμα” που οραματιζόταν ο Δανός φιλόσοφος Σόρεν Κίρκεγκααρντ στην “Έννοια τής αγωνίας” του/μας.
Από το μηδέν στο άπειρο
Το θέατρο κέρδισε από τον κινηματογράφο, από την τηλεόραση, από το κινητό τηλέφωνο, από το Διαδίκτυο. Η Τεχνολογία πολλαπλασιάζει τα είδωλα τοποθετώντας διαδοχικά παράλληλα “κάτοπτρα” που τείνουν στο άπειρο.
Το μηδέν και το άπειρο δεν είναι αριθμοί αλλά φιλοσοφικές έννοιες που απεικονίζονται με σύμβολα. Μένουμε στην υπερανάλυση των σημαινόντων χωρίς να μπορούμε να διεισδύσουμε στο ενεργό πληροφοριακό πεδίο των σημαινομένων. Μοιάζουμε σαν να πνιγόμαστε σε μια κουταλιά νερό, ενόσω είναι αρκετό να υψώσουμε το βλέμμα και να ατενίσουμε τη “θάλασσα” των ελεύθερων στοχασμών μας.
Άδειοι από κάθε ματαιοδοξία, απελευθερωμένοι από την ασφυκτική, καταπιεστική βαρυτική έλξη που μας ασκούν οι “μαύρες τρύπες” των συγγνωστών ανθρώπινων φιλοδοξιών μας, ας απολαύσουμε την απλότητα αποδεχόμενοι το Άγνωστο, συνομιλώντας με το Άρρητο, εξερευνώντας το Αόρατο, επιχειρώντας να διατυπώσουμε (επιστημονικά-διαισθητικά) το Άφατο. Μόνον τότε θα μπορούμε να χαρούμε το Φως, το συμβολικό φως των μυστηρίων αλλά και το κυριολεκτικό, ορατό φως τού δειλινού και της ανατολής που απολαμβάνουν πλέρια πλέον μόνο τα νήπια και οι ετοιμοθάνατοι.
